Boeken

Bestuurders en schoolleiders ontkomen er niet aan om op gezette tijden een speech te houden. Menigeen vindt dat ook leuk en belangrijk werk. Het probleem is echter dat het voor hun publiek lang niet altijd een genot is om ernaar te moeten luisteren. Adviseurs zien daar uiteraard een gat in de markt in en bieden een gestage stroom trainingen en boeken aan met voor zichzelf sprekende titels als Inspirerend spreken, Overtuigend spreken, Spreken met impact, en Ik kwam, sprak en overwon. In zulke boeken en trainingen gaat het vaak over dingen als oogcontact, gebaren, ruimtegebruik, stemgebruik en powerpoint en over het belang van zelfverzekerdheid en ook wel het nut van een grapje op zijn tijd. Maar geen ervan stelt humor zo centraal als cabaretregisseur en docent Malinca Verwiel doet in Impact maken met humor.

De meeste speeches over serieuze onderwerpen, aldus Verwiel, zijn vaak te taai, om­dat ze te rationeel, te abstract, te algemeen, te verhalend, te uitge­breid, te moralistisch of te theoretisch zijn, en dus blijft er weinig van hangen. Maar als het je lukt om als spreker of schrijver je boodschap over te bren­gen met humor, dan weet je zeker dat die wel blijft hangen. Bovendien, belooft Verwiel, krijgt je onderwerp niet alleen de aandacht die het ver­dient, maar het publiek heeft ook heel veel respect voor het bedenken van jouw humoristische invalshoek.

Nu neemt Verwiels rijkelijk instrumentele definitie van humor je bepaald niet meteen voor haar stellingname in:

Humor is een vorm van emotionele intelligentie waarmee je de sfeer beïnvloedt, relaties bouwt, zelfreflectie oefent en waarmee je een groeimindset kunt ontwikkelen, leert omgaan met fouten en oplossingsgerichter wordt.

En dat geldt ook voor het gebruik van de term ‘tools’ voor de 16 tips hoe je humor kunt ‘inzetten’; daarvoor is naar mijn idee ‘gebruik’ van humor teveel een kwestie van ingevingen.

Verwiel wil trouwens dat je elke minuut minsten één tool inzet en dat lijkt me wel wat erg veel gevraagd en tijdrovend; de grappen in mijn strips en cartoons verzin ik in elk geval bepaald niet à la minute. Maar uiteindelijk gaat het Verwiel, anders dan de ondertitel van het boek suggereert, er niet om je onbetaalbaar leuke grappen te leren verzinnen waarmee je elke zaal plat krijgt.

Haar tools beschrijven veel gewonere opties die bestuurders en schoolleiders wel degelijk op ideeën kunnen brengen. Zoals de volgende:   

• Spelen met de tijd, een naar Verwiels oordeel heel eenvoudige manier om iets grappig te maken: het mixen van de ene tijd met de andere tijd, zoals in ‘als deze trend zich doorzet, wat zijn dan de gevolgen voor later. ‘Dat kan voor het publiek heel verhelderend zijn en echt een eyeopener. Je doet iets even voor of je doet alleen even een stemmetje na.’
• Act out: ‘je vertelt het verhaal niet, maar je bent het ver­haal. Je laat personen, types, dieren en voorwerpen in je gedachten hardop praten in de tegenwoordige tijd. Je spreekt tegen jezelf alsof je iemand anders bent. Ieder persoon dat in je verhaal voorkomt moetje eigenlijk doen als een act out.’
• Clap trap oftewel open doekje: ‘Herhaling is enorm effectief. Daarom maken politici er dankbaar ge­bruik van (denk aan Trump met zijn “Make America great again”). Een herhaling is niet grappig, maar werkt stuwend en maakt heel veel impact. Zeker als je het ook nog eens combineert met het magi­sche getal drie, het kleinste getal dat verwijst naar een samenhan­gende groep.’

Overigens bevat elke beschrijving van een tool een of meer QR-codes met filmpjes die een bepaalde tool illustreren. Daarmee vangt Verwiel een beetje op dat je grappig spreken in het openbaar uiteindelijk niet uit een boekje leren kunt.

Authenticiteit
Anders dan Verwiel suggereert is Impact maken met humor geen boek om van kaft tot kaft te lezen, maar eerder een bladerboek zoals kookboeken. Dat geldt echter niet voor deel 3 van het boek, Over authenticiteit. Zonder de basishouding die ze daarin beschrijft, maak je geen impact. Ze pleit ervoor dat je je laat zien zoals je bent in plaats van je anders voor te doen:

(…) toon je complexiteit als mens, je ervaringen, ideeën, verschillende lagen en tegenstrijdig­heden. Juist deze complexiteit maakt een persoon of een gedachte in­teressant. (…) Je twijfels, angsten en gedachte­kronkels. Je kolder, afdwalingen, observaties, emoties, mislukkingen. Je bent maar een mens. Het omarmen van je imperfectie levert een schat aan materiaal voor het podium, maar zeker ook daarbuiten. Als we onszelf en het leven wat minder serieus zouden nemen, worden we allemaal een beetje bevrijd, hebben we interessantere gesprekken met elkaar en een hoop meer lol.

Met die uitspraken komt ze een stuk dichter bij wat volgens mij het belang van humor is dan met de definitie die ze zelf gaf. Ik zit meer op het spoor van cabaretier en filosoof Tim Fransen, die in Het leven als tragikomedie betoogde: humor helpt je te leren leven met het menselijk tekort (Fransen 2019). En dat menselijk tekort is niet gering: ons fysiek zit vol ontwerpfouten, we kennen onszelf maar slecht, we zijn niet zo verstandig als we denken, we hebben lang niet altijd de beste bedoelingen, en dat alles dan terwijl het leven van zichzelf van elke zin ontbloot is. Humor nu, aldus Fransen, heeft het vermogen die onaangename waarheid op de meest milde, de meest dragelijke, de meest vergevingsgezinde manier aan het licht te brengen. Die ondertoon in de toespraak van je bestuurder of schoolleider maakt pas echt impact. In elk geval als er veel op het spel staat. Alleen is dat geen kwestie van het inzetten van humortools.

Fransen T. (2019). Het leven als tragikomedie. Over humor, kwetsbaarheid en solidariteit. Essay voor de maand van de filosofie. Lemniscaat