Abonneer je nu!

Voor slechts € 3,55 per maand ben je al abonnee!

DNMonline is een onafhankelijk online platform over leiderschap in het funderend onderwijs. DNMonline verschijnt 8x per jaar met een overzicht van nieuwe content en toegang tot een uitgebreid archief.

Boeken

Geert Kelchtermans (2023)

Leraar zijn, leraar worden.

Uitgeverij Pelckmans

Hartger Wassink

Hartger Wassink is zelfstandig adviseur(bestuur, leiderschap, toezicht)
E-mail: post@hartgerwassink.nl

Alleen al het woord ‘reflectie’ is in sommige onderwijskringen genoeg om rollende ogen te ontlokken. Het wordt geassocieerd met het schrijven van plichtmatige verslagen en wezenloze kringgesprekken, waarin teruggekeken wordt op al dan niet op video opgenomen lesfragmenten. En toch, los van de nare herinneringen aan de opleiding, zal geen zichzelf respecterend professional zeggen dat reflectie niet belangrijk is, om zich te ontwikkelen in het beroep. Waar is dit misgegaan in de lerarenprofessie?

Op die vraag geeft Geert Kelchtermans niet rechtstreeks antwoord in zijn boek ‘Leraar zijn, leraar worden.’ Maar als je het boek gelezen hebt, wordt duidelijk dat de karikatuur van reflectie die helaas op te veel plekken nog realiteit is, de complexiteit van het lerarenberoep ernstig tekort doet. Dat betekent niet dat we dan maar moeten stoppen met reflectie. In tegendeel: het boek biedt juist een doordacht en doorleefd kader om de reflectieve ontwikkeling van leraren ter hand te nemen. Als onderdeel van de opleiding én de doorgaande professionele ontwikkeling van leraren.

Het boek is opgebouwd aan de hand van vier casussen, die steeds als voorbeeld worden gebruikt om de verschillende dimensies van reflectie te beschrijven. Deze verhalen maken het niet alleen heel tastbaar en het boek zeer leesbaar, ze vormen bovendien het hart van zijn narratieve werkwijze, die hij sinds de jaren ’90 hanteert en steeds verfijnd en aangevuld heeft.

“Het verzamelen en zorgvuldig beluisteren en analyseren van ervaringsverhalen van leraren, vormt een krachtige insteek om leraarschap te begrijpen en inzichtelijk te maken.” p. 31

Geert Kelchtermans is sinds lang hoogleraar aan de KU Leuven en hoofd van het Centrum voor Onderwijsvernieuwing en de Ontwikkeling van Leraar en School aan die universiteit. Zijn loopbaan lang heeft hij zich gericht op de vraag hoe het werken met de eigen verhalen van leraren kan helpen om die leraren zich te laten ontwikkelen in het beroep. En daarmee beter (in de zin van: meer betekenisvol, rijker) onderwijs voor hun leerlingen te verzorgen.

“Dé leraar of dé school bestaat niet. Er bestaat enkel deze leraar, in deze school, op dit moment.”

Dat hij ondanks die lange staat van dienst in Nederland weinig bekend is, zal te maken hebben met de kwalitatieve, praktijkgerichte aard van zijn werk. Verwacht van hem geen grootschalige kwantitatieve analyses over ‘wat werkt’ in het onderwijs. Niet dat hij beroepsstandaarden en meer objectiverend onderzoek niet belangrijk vindt, het is alleen dat hij ziet dat die maar beperkt van waarde zijn. Dat wordt ook steeds vaker onderkend in het publieke debat over onderwijs, en juist daarom zou het werk van Kelchtermans herontdekt moeten worden.

“Wat iemands leraarschap uniek maakt, ligt niet vast, maar ontwikkelt per definitie tijdens de levensloop.” P. 61

Het resultaat van al het begeleidings- en onderzoekswerk dat Kelchtermans heeft gedaan, kan worden samengebracht in zijn theorie van het ‘persoonlijk interpretatiekader’. Dat kader (zie schema) bestaat uit de twee belangrijke componenten professioneel zelfverstaan en subjectieve onderwijstheorie. Met deze twee componenten krijgen leraren houvast om de verbinding te leggen tussen hun biografie en hun leraarschap. Dat is zowel een resultaat, als een proces, zoals ‘zelfverstaan’ zowel een zelfstandig naamwoord, als een werkwoord is. Het werken met het persoonlijk interpreatiekader maakt tegelijk duidelijk hoe iedere leraar uniek is, en hoe iedere leraar die uniciteit verder kan ontwikkelen. Het geeft de leraren handelingsmogelijkheden om zichzelf te ontwikkelen, in verhouding tot wat van hun gevraagd wordt door het generaliserende onderzoek en de context waarin zij werken.

                                     Illustratie uit boek (p. 67)

“Leraarschap is ten diepste gekenmerkt door relationaliteit en kwetsbaarheid.” P. 97

Die ontwikkeling is niet een volgens voorspelbare lijnen uit te voeren proces. Leraren doen hun werk in relatie. Dat is een open deur van jewelste en toch wordt daar vaak maar weinig mee gedaan. Die relationaliteit zorgt voor kwetsbaarheid. Die kwetsbaarheid bestaat alleen al omdat veel van de werkcondities van leraren door anderen worden bepaald. Maar vooral ook, omdat die anderen ook mensen zijn. Leraren weten nooit zeker of hun handelen tot het gewenste resultaat leidt bij leerlingen. En wat is dan dat ‘gewenste resultaat’? Daarvoor is maar zeer ten dele een objectieve grond te vinden. Leraren maken onvermijdelijk doorlopend beslissingen op basis van hun subjectieve ideeën over wat ‘het goede’ is.

“Als reflectie wil bijdragen tot professionele ontwikkeling, die recht doet aan de complexiteit van het lerarenberoep, dan moet de inhoud ervan voldoende breed en voldoende diep zijn.” P. 138

Dit alles maakt duidelijk dat reflectie niet alleen onmisbaar is, maar ook zeer serieus genomen moet worden. Kelchtermans beschrijft vier dimensies van professionele ontwikkeling: technisch, moreel, politiek en emotioneel. Het komt mij voor, dat in het gangbare beeld van reflectie met name de technische dimensie voorop staat. Kelchtermans’ grote verdienste met dit boek is, dat hij niet alleen inzichtelijk heeft gemaakt waarom die andere dimensies zo belangrijk zijn, maar dat hij met zijn boek ook een benadering schetst hoe reflectie op die andere dimensies kan plaatsvinden.

Dit boek zou gelezen moeten worden door alle opleiders en leraren, maar zeker ook door beleidsmakers en onderzoekers. Het geeft een breder en dieper kader aan wat het lerarenberoep is. Niet alleen leraren moeten hun vak beter ‘zelfverstaan’, ook de buitenwereld zou dat moeten doen. Daarmee krijgt het leraarschap hopelijk eindelijk de erkenning als het complexe en belangrijke beroep dat het is.

Verder lezen?

Voor slechts € 3,55 per maand ( € 42,50 incl. 9% btw per jaar)  heeft u al een abonnement

DNMonline:

  • informeert over leiderschap in/en onderwijs en meer
  • is onafhankelijk, kritisch, beschouwend, wetenschappelijk en beschrijft boeken,
  • richt zich op (school)leiders, directies, besturen en toezichthouders in onderwijs
  • werkt met professionals die door hun werkervaring goed ingevoerd in alle aspecten van het onderwijs