Als columnist ontvang ik eens per jaar de thema’s van de nog te verschijnen nummers van De Nieuwe Meso. De eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat ik niet direct “aanging” op het item “kennisinfrastructuur”.  Het woord infrastructuur is mij uiteraard bekend, we hebben er zelfs een minister voor die zich nog onlangs vergaloppeerde in zijn pogingen om een wit voetje bij zijn baas en zijn kiezers te halen. Ook het woord kennis is mij bekend maar als samenvoeging en dan in relatie met onderwijs zorgde voor enige hersenpijn.

Tegenwoordig ga je dan gelijk naar Google en deze gaf mij de volgende aanknopingspunten: Het gaat hier om dat kennis voor het onderwijs toegankelijk, toepasbaar en betrouwbaar is en dat er meer onderzoek plaatsvindt naar vraagstukken uit het onderwijs. Al scrollende kwam ik de bekende termen als evidence-based, evidence-informed en High performance schools tegen. Direct schieten al mijn alarmlampen en sirenes aan:  Code Zwart dus.

Laat ik beginnen met de stellen dat ik uiteraard niets tegen onderzoek of wetenschap heb, integendeel, heel veel oplossingen voor grote en kleine problemen komen dankzij onderzoek en wetenschap tot stand. Ik mag hopen dat ziekenhuizen hun werk doen vanuit evidence based kennis. Ook mag ik hopen dat vele technische toepassingen veilig en effectief zijn waarbij heel veel research aan vooraf is gegaan.

Waarom dan “code zwart” als het om onderwijs gaat ?  Ook in het onderwijs zijn er enkele wetmatigheden te ontdekken. Deze komen overigens niet altijd voort uit wetenschappelijk onderzoek, maar veelal uit intuïtie, gezond verstand, gevoel etc.

Het eerste basisprincipe van het Jenaplanonderwijs luidt: “Elk mens is uniek: zo is er maar 1. Daarom heeft ieder kind en elke volwassene een onvervangbare waarde”.

Als je daadwerkelijk gelooft dat dit basisprincipe (en alle uitgangspunten die hier uit voortkomen) van grote waarde is, moet je dit principe ook toepassen in je onderwijs. Alle traditionele vernieuwingsscholen geven aan het kind centraal te stellen en niet het systeem. Als kind zat ik in een klas met  38 kinderen en iedereen werd gedwongen om exact dezelfde stof, met dezelfde uitleg en hetzelfde tempo en dezelfde toetsen uit te voeren. Achterin zaten de kinderen die eigenlijk geen uitleg nodig hadden zich stierlijk te vervelen en voorin zaten de kinderen die het met regelmaat mentaal en fysiek te verduren hadden als de onderwijzer zijn geduld weer eens verloor. “One size fits all” was het credo. Enige jaren geleden organiseerde ik een reünie voor deze klas uit 1968. Ik heb goede herinneringen aan die tijd (ik had de mazzel dat ik redelijk goed kon leren en ik herinner mij vooral de leuke, onbezorgde en spannende avonturen die zich vooral buiten de muren van de school afspeelden). Een deel van de klas van toen gaf echter bij de reünie aan geen plezierige herinneringen te koesteren maar de lagere schooltijd als traumatisch hadden ervaren.

Wat hebben deze ontboezemingen nu te maken met de kennisinfrastructuur ?  Het opvoeden van kinderen vereist allereerst een goede (professionele/pedagogische) relatie tussen opvoeder/leerkracht en kind(eren). Hoe je dit als opvoeder moet doen is per kind en per groep verschillend. Hier is absoluut geen evidence based aanpak voor beschikbaar. Sommige kinderen zijn gebaat bij heel veel aandacht en regelmatig een aai over de bol, andere kinderen willen vooral bevestiging, weer andere kinderen zijn wat meer afstandelijk en ga zo maar door. Dit vereist pedagogisch tact en leiderschap. Dit leer je niet van wetenschappers of uit boeken. Ook het leerproces laat zich niet vangen in wetenschappelijke wetmatigheden. Het grootste misverstand waar veel opvoeders en vooral leerkrachten mee te kampen hebben is het feit dat je een kind niets kan leren: Een kind leert zichzelf iets. Wat jij als opvoeder of leerkracht doet is de voorwaarden en omstandigheden zo optimaal mogelijk maken waardoor een kind tot leren komt. Hierbij geldt de ijzeren wet dat ieder kind leergierig is. Leren komt voort uit uit verwondering en de natuurlijke  behoeften aan autonomie en competentie.

De mate waarin de voorwaarden en omstandigheden geboden dienen te worden is weer per kind verschillend. Het is niet voor niets dat veel scholen werken met differentiatie qua aanbod (aanpak 1,2 en 3 bij de instructies). Sommige kinderen hebben geen instructie nodig, andere kinderen zijn vooral gebaat bij visuele of juist auditieve instructie. Er zijn ook kinderen die alleen maar tot leren komen als ze stap voor stap bij de hand worden genomen door de volwassenen en er zijn ook kinderen die leren door met regelmaat hun kop te stoten.

Het lesgeven aan en opvoeden van kinderen is bovenal een zaak van gevoel, van pedagogisch tact, van intuïtie en van vallen en opstaan. Wat ik zie bij scholen die het evidence based of informed werken hebben omarmd en zichzelf soms een High Performance school noemen is een steriel en eenzijdig, voornamelijk cognitief aanbod. Creativiteit, sport en spel, sociaal-emotionele ontwikkeling etc. leiden alleen maar af en gaan ten koste van de effectieve leertijd. Voor waanzinnig veel geld worden zgn. experts ingehuurd die het team dan trainen in de geheimen van de HPS-scholen. Dit soort scholen krijgen vervolgens het bedenkelijke gelijk aan hun zijde want de toetsresultaten zijn vaak goed. De data- en cijferfetisjsten (en helaas zitten veel van deze types aan het roer van onderwijsorganisaties of werken in controlerende functies bij de overheid) lopen weg met dit soort scholen. In een tijd dat iedereen loopt te klagen over het onderwijsniveau en Nederland zijn prominente plek op allerlei cognitieve ranglijstjes aan het verliezen is, slaat de paniek toe. Alle “franje” wordt uit het onderwijs gehaald en we dienen opbrengstgericht te werken. Er wordt niet of nauwelijks gekeken naar oorzaken. Er worden interventies op menukaarten geboden waarvan wetenschappelijk bewezen is dat ze effectief zijn. Effectief voor wat, is dan direct mijn vraag. Het gaat hier om een zeer bedenkelijke soort effectiviteit namelijk de mate waarin onze kinderen zeer bedenkelijke toetsen kunnen maken. Het is bekend dat de normering van toetsen jaarlijks wordt aangepast aan de verdeling van de  eindadviezen van groep 8. Als er teveel VWO-kinderen dreigen te komen worden de normen opgehoogd zodat de status quo gehandhaafd blijft. De chaos rond de doorstroomtoets van afgelopen schooljaar is nog steeds niet opgelost. Hoe kan het zo zijn dat kinderen en scholen die de Iep en de Route 8 toets hebben gemaakt beduidend lagere scores haalden dan voorgaande jaren ?  Iep en Route 8 wijzen naar het ministerie, zij hebben immers geen invloed op de normering.

Ik ben bezig met mijn laatste jaar als directeur in het basisonderwijs. Nog steeds werk ik met veel plezier op mijn school maar de angst schiet mij om het hart als ik de negatieve ontwikkelingen in het onderwijs op ons af zie komen. De visie van dit kabinet is ronduit rampzalig te noemen (welke visie overigens, het gaat bovenal om bezuinigingen en om opbrengsten). Het tekort aan leerkrachten en directeuren neemt alleen maar toe en dit zal het evidence based en informed werken alleen nog maar vergroten. Geef leerkrachten het vertrouwen, kijk naar de goede voorbeelden om ons heen (Finland, IJsland). Mijn hoop is gevestigd op mensen als Karin Heij, Claire Boonstra, Gert Biesta en Marcel van Herpen. Mensen die allen het kind centraal stellen en niet het systeem en die vooral het belang van het pedagogisch handelen benadrukken. Ook in mijn laatste jaar zal ik mij sterk blijven maken voor een pedagogisch school, waarin kinderen zich veilig en gezien voelen en de kans krijgen om hun talenten te ontdekken en te ontwikkelen.