Zoek het maar niet op, hoffelijk of elegant leiderschap, want je komt geen steek verder: ‘hitloos’ – een term die ik aantrof in het kader van een recent album van …Taylor Swift, briljant maar hitloos. Vreemd toch?! Toets een willekeurige combinatie met ‘leiderschap’ in en de hits vliegen je om de oren. Van ‘A’: authentiek, autocratisch, autoritair, agile, adaptief, amplitief (huh?) tot ‘Z’: zorgethisch, zakelijk, zelfbewust, zen- en zelf-leiderschap.

ChatGPT brengt je verder door een fraai overzicht te leveren van de kenmerken van elegant leiderschap en af te sluiten met twee voorbeelden. Helaas wel twee leiders van wie de een niet meer in leven is en de ander niet meer actief: Nelson Mandela en Jacinda Ardern.

Dat is toch veelzeggend! Zijn de laatste elegante leiders verdwenen en is er geen opvolging? Je zou het haast denken. Op regeringsniveau en bij veel volksvertegenwoordigers is de hoffelijkheid ver te zoeken. En verontrustend veel onderzoeken laten zien dat medewerkers ontslag nemen, niet vanwege hun baan, maar vanwege hun manager!

Als je zoekt op boeken over ‘omgaan met je baas’ vind je zo een tiental titels, van Ziek van je baas (Groothuis, 2022) tot Mijn baas is een k!%#2@k (Maun, 2006) of erger.

En dan heb ik het nog niet over de aanhoudende stroom van berichten over leiders die grenzen overschreden (zouden) hebben.

Er zijn terecht zorgen over het tekort aan leraren en over de uitstroom van leraren. Hoewel vooral starters het onderwijs uitstromen. Leraren met meer ervaring verlaten wel hun school, maar niet het onderwijs. Dan is te vaak de ontbrekende steun van de schoolleiding het argument.

Zou het met ons, met ons land, ons onderwijs en met onze wereld niet een stuk beter gaan als we ons allemaal oefenden in hoffelijkheid? Niet de hoffelijkheid van de spaarzame literatuur die ik over dit thema vond. Die gaat louter over het dragen van schoenen met hakken en de garderobe van de leider. Nee, de hoffelijkheid met de kenmerken uit het AI-overzicht: empathie en mensgerichtheid, evenwichtige besluitvorming, authenticiteit en integriteit, zachtheid als kracht, inspireren in plaats van controleren, en communicatie met Klasse. Daar kan je een complete basisleergang mee vullen, zonder dat er ook maar enigszins sprake is van soft gedoe, gebrek aan daadkracht of te veel theedrinken.

X en Y
Het lijkt echter wel of de stokoude theorie over type-X-medewerkers onuitroeibaar is: mensen gaan pas aan de slag als je ze duidelijk instrueert en voortdurend controleert. Deze typering komt van meneer McGregor – niet die van die elegante Britse kleding – die stelt dat type-X-medewerkers de volgende kenmerken vertonen: niet loyaal, lui, tegen verandering, tegen verantwoordelijkheid, en financieel gedreven. En daarbij zou een autoritaire leiderschapsstijl werken.

Toen ik leidinggaf in de consultancy, beweerde een van de bestuurders dat je het als leidinggevende niet goed deed als jouw mensen je mochten. Terwijl ik de indruk had dat ze mij wel mochten en dat dat een goede zaak was, want mensen doen hun werk om verschillende redenen en daar kan de leidinggevende er een van zijn.

Tegenover type X staat type Y: die mensen zijn van nature loyaal, gemotiveerd, in voor verandering, en verantwoordelijkheid en gevoelig voor beloning in welke vorm dan ook. Voor deze mensen werkt een coöperatieve stijl van leidinggeven. Maar ja, waar vind je die? Als jij de X-overtuiging aanhangt, krijg je ongetwijfeld gelijk.

En helaas komen diezelfde typeringen ook nog voor in de gesprekken in scholen over leerlingen. Sterker nog, daar leggen we de basis van het mensbeeld dat iemand zijn of haar leven lang meedraagt, naast de invloed van thuis.

Onlangs hoorde ik in een lezing over Agora-onderwijs de spreker zeggen: “Het belangrijkste vak in scholen zou over empathie moeten gaan.” Alle Deense kinderen van zes tot zestien jaar volgen een uur per week verplicht het vak Empati. Ze leren zich in te leven in de positie van een ander, en ze leren dat je eigen visie niet per definitie de juiste is. Eens per week proberen de kinderen vanuit de schoolbanken hun kijk op de zaak bij te schaven door de situatie vanuit een andere hoek te bekijken.

Wat zou dat vak mij vroeger geholpen hebben, want ik heb wat op mijn lazer gehad voor mijn eeuwige strijd om gelijk te krijgen; zowel thuis als op school. En dat terwijl ik niet beschouwd werd als een type-X-leerling.

Wat zou het gevolg zijn als we echte basisvaardigheden centraal zouden stellen, als: betekenis geven, empathie tonen, elegantie, weetnietkunde oefenen, uitstellen van je oordeel, medemens zijn, samenwerken. Vanuit de gedachte dat ieder kind geboren is als type Y.

Wat zou het gevolg zijn als we deze basisvaardigheden blijven trainen gedurende het funderend en het vervolgonderwijs? In alle bedrijfsopleidingen en leiderschapstrainingen?

Dat klinkt vast feminien. Zoek dat maar wel op, want zo bedoel ik het ook en die blijft niet hitloos.