Met enige regelmaat staan er dramatische koppen in de media over de veronderstelde teloorgang van het Nederlandse onderwijs. “Een op de drie vijftienjarige leerlingen in Nederland heeft onvoldoende leesvaardigheid” staat er met chocoladeletters in diverse kranten. Er wordt daarbij verwezen naar het PISA-onderzoek (2023), een internationaal onderzoek in diverse landen waarbij gefocust wordt op lezen, natuurwetenschappen en wiskunde. Volgens het PISA-onderzoek scoort Nederland dramatisch.

Voor de directeur van een grote basisschool in Utrecht leiden dit soort berichten uiteraard tot vragen bij ouders: “Is deze achteruitgang ook merkbaar bij de kinderen van onze school?” Nu werken we op onze school met een doelgroep die zich onder meer kenmerkt door een hoog opleidingsniveau van de ouders, en wij zien geen significante terugloop in ons leesniveau. Wel hebben we ingezet op leespromotie, omdat we zien dat de motivatie om te lezen terugloopt.

Als je je verder verdiept in het PISA-onderzoek, blijkt dat de sociaal-economische achtergrond van kinderen bepalend is voor de resultaten. De duik die Nederland maakt, wordt grotendeels veroorzaakt door de slechte resultaten van het vmbo. Er zijn echter tal van factoren aan te wijzen die mogelijk ook bijdragen aan de niveaudaling zoals het tekort aan leerkrachten, het niveau van de leerkrachten, corona, de ‘ontlezing’ – vooral veroorzaakt door het gebruik van sociale media en streamingsdiensten –, de discussies rond het nut van begrijpend lezen, maar ook de wijze waarop er getoetst wordt.
“Wat wel afwijkt is de in ons land gekozen eenzijdige nadruk op analytisch tekstbegrip (‘begrijpend lezen’): een sterke nadruk op formele kenmerken van een tekst, de opbouw daarvan, het gebruik van signaalwoorden en het verband tussen alinea’s. Deze manier van ‘lezen’ staat bovendien centraal bij zowel de Cito-toetsen als in het Centraal Examen Nederlands. Ook in het mbo zijn de leestoetsen hierop afgesteld. Op zichzelf heeft deze benadering van teksten een eigen waarde, maar het is in de Nederlandse context een knellend keurslijf voor het leesonderwijs geworden”, aldus Jan Drentje  (2024).
In dit kader is het trouwens ook zinvol om Zondag met Lubach (2020) over begrijpend lezen terug te zien.
Bottomline van dit alles: er is kennelijk een discrepantie tussen de methodiek van PISA en die van het Nederlandse onderwijs. Dit leidt vervolgens tot kortsluiting.

Verschraling
Het is niet mijn bedoeling om deze problematiek grondig te analyseren. Ik wil vooral een pleidooi houden om ons niet blind te staren op en in paniek te raken van kwesties zoals voorgeschoteld door PISA. Uiteraard is het goed kunnen lezen een essentiële vaardigheid die al onze kinderen zich eigen moeten maken. Het niet of onvoldoende kunnen lezen is een grote handicap en levert allerlei problemen op die je als mens belemmeren in je ontwikkeling en dus in je welzijn en welvaart.

Wat mij vooral triggert in het onderwijs en het opvoeden van kinderen is dat er sprake lijkt te zijn van een verschraling van het leefklimaat van kinderen. Ik wijs daarvoor naar een aantal ontwikkelingen die naar mijn mening deze verschraling veroorzaken.

Fantasie
De absurde discussie over of je als ouders mag ‘liegen’ tegen je kinderen als het bijvoorbeeld gaat om het wel of niet bestaan van Sinterklaas. In het AD stond onlangs een artikel waarbij ouders aangaven dat ze niet langer willen ‘liegen’ tegen hun kinderen over Sinterklaas omdat dit onder meer zou kunnen leiden tot een schadelijk effect op de relatie tussen ouders en kinderen. Ook zou het Sinterklaasfeest leiden tot trauma’s bij bange kinderen. Medestanders van dit gedachtengoed schijnen zich trouwens ook te storen aan het Sinterklaasjournaal: “De mythe wordt publiekelijk bekrachtigd en aan alle gezinnen opgedrongen en dat vind ik heel kwalijk”, aldus een filosoof. Tegenstanders melden daarentegen dat er geen enkel wetenschappelijk bewijs is dat liegen over Sinterklaas schadelijk is voor kinderen.

Ik zie deze ontwikkeling als de zoveelste poging van de zogenaamde woke-curlingouders die iedere oneffenheid voor hun kinderen weg willen poetsen en dat op een zo politiek correct mogelijke wijze. Ik weet niet of dit wetenschappelijk al bewezen is, maar een dergelijke pedagogische insteek leidt tot kinderen die weinig tot geen veerkracht of weerstandsvermogen hebben en op latere leeftijd bij ieder probleem volkomen in de war raken – getuige het grote aantal burn-outs bij jongvolwassenen.

Fantasie is een van de mooiste, belangrijke, spannende en prikkelende elementen in het leven van kinderen en volwassenen. Een leven zonder fantasie (veelal verwerkt in tradities, rituelen, feesten, boeken, films enzovoort) levert een zouteloze en steriele maatschappij op zonder hoogte- en dieptepunten. Sprookjes –Sinterklaas is een soort sprookje – en andere fantasierijke verhalen zijn zeer waardevol voor de ontwikkeling van kinderen. Ik weet dat sommige sprookjes gruwelijkheden bevatten, dus daar moet je als ouders of leerkracht soms wat corrigerend in optreden. Maar Sinterklaas valt mijns inziens niet in die categorie.

Overigens is fantasie ook heel belangrijk voor volwassenen. De populariteit van diverse games, van sciencefiction en horrorfilms, van de Disneyproducties, van musicals enzovoort, zijn daar duidelijke bewijzen van. Het feit dat mensen vier uur lang in de rij gaan staan bij de opening van het nieuwe spookhuis in de Efteling is een ander treffend bewijs van de behoefte aan fantasievolle spanning en prikkels.