Op een avond in mei bekijken enkele fractievoorzitters de uitgaven van het land. Ze zijn te hoog en er moet bezuinigd worden. De voorzitters nemen de lijst door en hun oog valt op een onderwijsregeling. Een uitgave die al 35 jaar op de lijst staat, wordt geschrapt. De volgende dag ontvangt de staatsecretaris de opdracht dit besluit door te voeren. De minister-president kijkt vanaf een afstand toe.

Vanuit leiderschapsperspectief is deze situatie opmerkelijk. Fractievoorzitters nemen een besluit en voelen zich niet verantwoordelijk voor de consequenties ervan. De staatsecretaris voert dat besluit vervolgens uit en is er zelf niet op aanspreekbaar. De minister-president, de enige die in deze constellatie sturing kan geven, wijst op zijn rol als technisch voorzitter. Hij is slechts uitvoerder van een hoofdlijnenakkoord waar hij zichzelf inhoudelijk niet voor verantwoordelijk acht. De premier als projectleider van Nederland.

Leiderschap zonder verantwoordelijkheid, waar leidt dit toe?

Laten we eens kijken in het onderwijs. Ook hier zien we vergelijkbare situaties ontstaan. Met de invoering van het passend onderwijs heeft de overheid samenwerkingsverbanden ingericht. Zij verdelen het geld voor ondersteuning aan leerlingen en hebben die verantwoordelijkheid van de onderwijsbesturen overgenomen. De onderwijsbesturen zelf worden vervolgens wel afgerekend op rendementen en onderwijsresultaten, zonder direct te kunnen sturen op de kwaliteit van die ondersteuning. Hetzelfde geldt op termijn ook voor de onderwijsregio’s. De overheid haalt de verantwoordelijkheid voor opleiden en professionaliseren bij de onderwijsbesturen weg en legt die neer bij de onderwijsregio. Wie is dan uiteindelijk verantwoordelijk wanneer het niet goed gaat met ons personeel? En hoe kun je met andere woorden als onderwijsbestuurder gaan staan voor kwaliteit van onderwijs als je niet meer de volle verantwoordelijkheid draagt voor het opleiden en professionaliseren van je team?

Wanneer een leider geen verantwoordelijkheid heeft maar wel verantwoordelijk wordt gehouden, wordt een school, een organisatie of een land moeilijk bestuurbaar. Een mogelijk gevolg? Verwijten over en weer of zelfs stilstand. Een situatie die we ook steeds meer op micro-niveau herkennen. Een leerling die een docent zijn slechte resultaten verwijt en een docent die dat omgekeerd richting leerling of ouders doet. Zolang geen van de partijen verantwoordelijkheid neemt, gebeurt er niets. Of neem de gezamenlijke begeleiding van leerlingen met een ondersteuningsbehoefte. Betrokken partijen, zoals ouders, school, hulpverleners en specialisten van buiten de school zitten geregeld aan tafel. Vanuit ieders perspectief wordt het goede beoogd. Maar wat gebeurt er wanneer het niet goed gaat? Dan kijken we toch vaak naar procedures en leggen de bal bij de ander. De leerling, wiens eigen verantwoordelijkheid nauwelijks nog een rol speelt, staat erbij en kijkt ernaar.  

Wanneer leiderschap en verantwoordelijkheid van elkaar worden gescheiden, moet je van goeden huize komen om de zaak recht te houden. Dat kan alleen als er volledig vertrouwen is in de ander. Slechts dan sta je samen sterk voor de publieke zaak en pak je gezamenlijk de handschoen op, ook wanneer het niet goed gaat. En laat het vertrouwen in de ander nu net datgene zijn dat maatschappelijk afbrokkelt. We wijzen graag naar de ander, ook wanneer we zelf iets hebt laten liggen.

De toekomst? Mijn hoop is gericht op onze jeugd. Wanneer we hen opleiden als verantwoordelijke leiders met oog voor de ander als mede- en niet als tegenstander, kunnen we een wereld winnen. Dat kan echter alleen wanneer er in het onderwijs leiders zijn die de volle verantwoordelijkheid kunnen en mogen dragen. Leiders die moed tonen om dit te doen tegen alle maatschappelijke ontwikkelingen in. Ze zijn er, dat zie ik dagelijks. Illustratieve rolmodellen voor onze hedendaagse politiek.