Boeken

Marije van den Berg is actief als adviseur en onderzoeker in het openbaar bestuur. Ze was zelf een tijdlang gemeenteraadslid en is actief als lid van de lokale Rekenkamer in haar woonplaats Leiden. Die betrokkenheid bij het publieke belang klinkt in alles door wat ze schrijft – en wie haar volgt op LinkedIn wist dat al.

Deze boekbespreking begon als recensie van haar boek De Beleidsbubbel. En hoe we die liefdevol leeg laten lopen uit 2023. Maar de molens van deze recensent draaien traag, in ieder geval trager dan Van den Berg schrijft. Dus had ik niet verrast moeten zijn, dat dat boek alweer dit jaar een opvolger kreeg met Je bent niet de baas, maar je moet er wel iets mee, wat ze samen schreef met Nico Groen. Het zijn twee verschillende boeken, maar met dezelfde boodschap, dus maken we van de nood een deugd en schrijven we een dubbelrecensie.

Eerst De Beleidsbubbel. In dat boek fileert Van den Berg de bestuurlijke en beleidsmatige dikdoenerij waar alle theoretisch opgeleiden zich wel eens schuldig aan maken: het produceren van erg veel tekst en papier, terwijl de eigenlijke problematiek van de mensen die geholpen zouden moeten worden, niet verbetert. Ze vat die problematiek samen in het (door haar zelf opgestelde) Parkinson-Graeber-Syndroom: het gegeven dat ambtelijk werk de neiging heeft steeds uit te dijen, en bovendien beter betaalt dan het eigenlijke werk dat ermee ondersteund zou moeten worden. Vanwege dat syndroom is er niemand ‘op kantoor’ die er belang bij heeft om minder beleid te produceren. Zo groeit de beleidsbubbel vanzelf.

De tweede helft van het boek besteedt Van den Berg aan de vraag hoe we die bubbel weer leeg kunnen laten lopen. Dat doet ze door beleid tussen twee andere termen in te zetten: bewijs en beheer. Bewijs is de aansluiting bij de praktijk. Daar begint het wat Van den Berg betreft mee. Ze sluit aan bij het adagium van Nobelprijswinnaar Elinor Ostrom: ‘Wat werkt in de praktijk, kan ook werken in theorie.’ Het vraagt van bestuurders heel goed te kijken naar wat er al werkt, los van eigen (voor)oordelen, en daarop voort te bouwen.

Beleid is dan het zorgvuldig construeren van standaarden, om meer van die praktijken mogelijk te maken. De term ‘standaarden’ klinkt verdacht, maar standaarden zijn volgens Van den Berg juist heel krachtig. Ze vragen wel nauwgezette aandacht en moeten regelmatig herzien worden. Dat gebeurt op basis van het andere element: beheer. Beheer gebeurt door professionals, die in de praktijk met de standaarden werken. Het bestuur geeft zoveel mogelijk ruimte aan die professionals, en is tegelijk in gesprek over wat er gerealiseerd wordt en of die standaarden daar nog passend voor zijn. Dat gesprek is een zorgvuldige balans.

De Beleidsbubbel is een onorthodoxe combinatie van uitgebreide analyse op basis van een enorme boekenkast aan literatuur, die met grote vaart, zelfspot en ontregelende terzijdes besproken wordt. Het kan soms duizelen, maar net als je de weg kwijtraakt, komt Van den Berg met een intermezzo, waarin ze met de lezer bepaalt waar we nu staan in het verhaal.

Het boek is geschreven vanuit het perspectief van de gemeentelijke overheid en de samenwerking met maatschappelijke partners en bewoners. Maar het is niet moeilijk over te zetten naar de context van maatschappelijke organisaties voor onderwijs en kinderopvang. Het boek is een aanrader voor wie eens flink opgeschud, uitgedaagd en geïnspireerd wil worden.

Handzame versie
Het is soms ook wel erg veel wat Van den Berg wil met dit boek, en net zoals haar geest lijkt over te stromen van ideeën, kan het ook voor overweldiging bij de lezer zorgen. En daar komt dan het tweede boek om de hoek kijken. Want als De Beleidsbubbel de complete, dikke, volledig gedocumenteerde handleiding voor gemeenschapsontwikkeling is, dan is Je bent niet de baas, maar je moet er wel iets mee de handzame en praktische versie, vol vaart en vuur geschreven en uitermate leesbaar.

De ondertitel van het boek is ‘het gemeenschappelijke organiseren’ en heel consequent nemen Van den Berg en Groen steeds de gemeenschap als uitgangspunt. Ze laten zien hoe we organisaties kunnen zien als verwordingen van oorspronkelijke, spontane initiatieven van een paar mensen die bij elkaar kwamen omdat ze iets wilden realiseren. Ze maken aannemelijk dat veel processen die we ‘professioneel’ noemen, in feite heel omslachtige, dure en vooral niet-effectieve manieren zijn om iets te bereiken dat andere mensen vrijwillig op een zaterdag doen met elkaar: sneller, goedkoper en vooral met meer voldoening en verbinding. We moeten daarom zoeken naar de ‘kortst mogelijke omweg’ om iets voor elkaar te krijgen.

Steeds verwijzen ze naar concrete voorbeelden: de chauffeur van de nachtbus, de leraar in de klas, de verpleegkundige in de wijk, ondernemers die probleemjongeren een werkplek bieden. De voorbeelden hoe de gemeenschap de dingen via de kortst mogelijke omweg organiseert, liggen voor het oprapen, willen ze maar zeggen.

Een tweede uitgangspunt is dat het boek voor iedereen geschreven is, niet per se voor de ‘bazen’. Ze spreken consequent alle lezers, op welke plek in of om organisaties iemand ook zit, erop aan dat ze eerst en vooral hun plek in de gemeenschap moeten innemen en waarmaken. Grappig is dan weer, dat ze achterin wel een ‘geheim katern’ hebben, voor mensen die toevallig wel ‘de baas’ zijn. Die bazen drukken ze vooral op het hart niet steeds de baas te spelen. ‘Maak van je plek een voortdurende vacature’, schrijven ze, die alleen wordt ingevuld, als mensen daarom vragen. Als er vanuit het grotere geheel iets toegevoegd moet worden, wat mensen zelf niet kunnen overzien.

Beide boeken zijn goed naast elkaar te lezen. De een meer onderbouwd, de ander meer als inspiratieboek. Samen vormen ze vooral een stevige oproep het te gaan doen, om ‘niet langer te wachten tot een ander het oplost’. Wat mij betreft zeer geslaagd.