DNMonline is een onafhankelijk online platform over leiderschap in het funderend onderwijs. DNMonline verschijnt 8x per jaar met een overzicht van nieuwe content en toegang tot een uitgebreid archief.
Robert Sikkes
Robert Sikkes is journalist; hij schrijft sinds 1998 over het lerarentekort.
E-mail: r.sikkes@wxs.nl
Lerarentekort tast kwaliteit aan en vergroot ongelijkheid
Het lerarentekort is het stadium ‘code rood’ allang voorbij. Als niet snel en intensief werk gemaakt wordt van het werven en opleiden van meer leraren, wankelt de kwaliteit van het publieke onderwijs. Het particulier onderwijs – nu nog een marginaal verschijnsel – krijgt dan de kans om te groeien. En daardoor zal de ongelijkheid in het onderwijs verder toenemen, betoogt onderwijsjournalist Robert Sikkes.
Het briefje op de deur van de klas bevatte een onheilspellende boodschap. ‘Hedwig is ziek. Er is geen vervanging.’ De volgende regel was een verzoek of we onze kinderen maar weer mee naar huis wilden nemen. Begin 1998 werd ik zo als ouder voor het eerst geconfronteerd met het toen nog beginnende lerarentekort. De vaste vervangers van de school waren vanwege het winterse griepgolfje allemaal aan het werk en de vervangingspool van de gemeente was uitgeput. Mijn vierjarige Jule keek beteuterd om zich heen omdat er geen juf was. Ik zag om mij heen bij ouders blinde paniek in de ogen. Want het wegbrengen van de kinderen was een tussenstop van ontbijt naar werk. Hoe nu?
Wie heeft Jo Ritzen wervingscampagnes leren voeren, vroeg ik mij destijds in een column af. Want alle ingrediënten voor het lerarentekort waren al jaren tevoren bekend. Teruglopende studentenaantallen op de lerarenopleidingen. Een geboortegolfje van vierjarigen. De beginnende pensioengolf van oudere leraren. Een oververhitte arbeidsmarkt. In 1993 al hielden wetenschappers van het Researchcentrum Onderwijs en Arbeidsmarkt uit Maastricht daarover een presentatie bij het ministerie van Onderwijs. Hun verhaal over dreigende tekorten werd simpelweg niet geloofd.
Schoorvoetend werd vanaf 1998 het tekort erkend, eerst als lokaal verschijnsel. Het antwoord van wat toen nog ‘Zoetermeer’ heette, was een wat belegen imago-campagne naar een Brits voorbeeld: ‘Wie heeft Ronald Giphart leren schrijven?’ Op de achtergrond liep ook een terugroep-actie van juffen en leraressen die het onderwijs inmiddels hadden verlaten. Daar waren er toen nog meer dan genoeg van. En ze kwamen na de oproep massaal terug.
Maar er was nog zo veel meer mogelijk, suggereerde ik in de column. Jongeren die voor het leraarsberoep kiezen, vrijstellen van collegegeld. Een bonus zetten op afstuderen. Huisvesting garanderen aan starters die voor een baan moeten verkassen. Kinderopvang voor onderwijspersoneel uitbreiden. Een integrale aanpak, want het werven van personeel is niet iets wat je tussendoor moet doen, maar vraagt om een permanente campagne. Tussen 1998 en 2023 buitelden de plannen om het lerarentekort op te lossen over elkaar heen. Het was een topprioriteit, vroeg om een onorthodoxe aanpak, bijvoorbeeld de route naar geweldig onderwijs. Toen dat niet werkte, ging het over slimmer werken, de productiviteit omhoog, oftewel meer doen met minder mensen. Ondertussen werd de weg naar het leraarsberoep voor mbo’ers eerst vergemakkelijkt en daarna snel weer bemoeilijkt.
De meest effectieve maatregel kwam van buiten het onderwijs. Toen de AOW-leeftijd stapsgewijs werd verhoogd van 65 naar 67 jaar, werkten leraren massaal langer door en dempten zo het tekort een flink aantal jaren. Met als gevolg dat de politieke aandacht voor het nog steeds voorspelde tekort direct verdampte. Los van wat mottige imago-campagnes, gebeurde er 25 jaar lang niets structureels aan werving. Slechts een handjevol schoolbesturen zag in dat zij meer werk moesten maken van het zoeken van personeel. Een individuele – meestal zelfstandige – pabo trok de regio in om studenten binnen te halen. Lerarenopleidingen binnen grote hogescholen moesten meelopen in de algemene wervingscampagne en konden zo nauwelijks kleur geven aan hun eigen smoel. Maar die lokale successen zorgen niet voor een ommekeer. Landelijke ondersteuning ontbrak van effectieve overheidsmaatregelen ontbrak.
Op de achtergrond lijken politici en hun adviseurs het tekort inmiddels voor lief te nemen. In de laatste verkiezingscampagnes en de formatie speelt het nauwelijks een rol. De Onderwijsraad schrijft dat schoolbesturen moeten ‘leren leven’ met het tekort. Dat alles voedt de mythe ‘dat er geen hond meer in het onderwijs wil werken.’ Ten onrechte.
Tabel 1. Steeds meer mensen werken in het onderwijs
| Po, vo en mbo fte | 2017 | 2022* | groei | groei% |
| Totaal fte | 251.325 | 271.704 | +20.380 | +8% |
| Leraren | 178.556 | 181.311 | +2.755 | +2% |
| Ondersteuners | 59.267 | 77.612 | +18.346 | +31% |
| Andere functies | 13.501 | 12.781 | +721 | +5% |
(Bron: DUO, *=voorlopige cijfers)
Want ondanks de oververhitte arbeidsmarkt, met in vrijwel alle sectoren de schreeuw om meer personeel, is werken in het onderwijs nog steeds een populair beroep. Onderwijs is nog steeds een van de grootste sectoren op de arbeidsmarkt en een veel gekozen studie. In het gevecht om werknemers wisten po, vo en mbo tussen 2017 en 2022 ruim 20.000 fte méér personeel binnen te halen. Dat zijn vooral klassen-assistenten, conciërges en lerarenondersteuners. Maar zelfs het aantal leraren steeg in die jaren met bijna 3000 fte. Een prestatie van formaat. Dat er nog steeds een lerarentekort is komt door meer geboorten, meer immigratie en langere schoolloopbanen.
Belangstelling voor het lerarenberoep is er dus genoeg. Dat kan nog veel beter worden benut als de werving wordt geïntensiveerd. Het is even afwachten hoe effectief de nieuwe Onderwijsregio’s die taak oppakken. Eindelijk werken schoolbesturen, vakbonden en opleidingen in de regio samen. Het gevaar bestaat wel dat zij een nieuwe bestuurslaag vormen die zich buigt over een veelheid van ditjes en datjes. Terwijl de prioriteit simpel is: het werven, opleiden en begeleiden van studenten op de lerarenopleidingen en zij-instromers. Ondersteund door een effectief overheidsbeleid.
Ingrediënten om die belangstelling te benutten, bestaan, maar zijn 25 jaar genegeerd. Het kan niet één maatregel zijn, het moet gaan om een complete mix. Met in elk geval de volgende ingrediënten:
Tabel 2. klassen worden voller
| Leerling-leraarratio | 2017 | 2022* | ||
| Achterhoek | -2,0 | -11% | 17,6 | 15,6 |
| NL gemiddeld | -0,7 | -4% | 18,5 | 17,8 |
| NL 15% zwaarste achterstandsscore | 0,5 | 3% | 16,8 | 17,3 |
| Amsterdam bao totaal | 0,9 | 5% | 17,4 | 18,3 |
| Amsterdam 15% zwaarste achterstandsscore | 2,6 | 16% | 16,6 | 19,2 |
(Bron: DUO en OCW, *=voorlopige cijfers)
Wel dringt de tijd. Het tekort groeit. Het is nu al voelbaar in de klassen in de Randstad. Die worden voller. In Amsterdam steeg de leerling-leraar ratio in het basisonderwijs gemiddeld met één leerling. Op achterstandsscholen is dat in de hoofdstad zelfs 2,6 leerling. Scholen buiten de Randstad zagen de ratio dalen door een combinatie van voldoende gediplomeerde leraren in de regio en krimp. Tabel 2 geeft deze gemiddelden weer en de twee uitersten; de Achterhoek staat voor het uiterste van het landelijk gebied en Amsterdam voor het uiterste van het stedelijk gebied. Maar dat duurt niet lang meer. De voorlopige cijfers van 2022 laten zien dat er een omslag plaatsvindt en dat de klassen overal gaan groeien. De effecten daarvan zijn bovendien ongelijk verdeeld. Scholen met wat tegenwoordig ‘een uitdagende populatie’ heet, zoals achterstandsscholen en speciaal onderwijs, zijn degene die het moeilijkst personeel kunnen vinden. In het voortgezet onderwijs krijgt het vmbo de hardste klappen. Voor de meest kwetsbare leerlingen brokkelt de kwaliteit van het onderwijs het eerste af. Wanneer er niet snel en serieus gewerkt wordt aan het werven, opleiden en begeleiden van leraren, zal de dalende kwaliteit van het onderwijs zich verder verspreiden. Dat betekent dat de ouders die het zich kunnen veroorloven, op zoek gaan naar alternatieven. De omvang van de trend is nog beperkt, maar de waardering voor het publiek onderwijs is aan het veranderen.
Tabel 3. Uitgaven aan bijlessen stijgen
| Uitgaven onderwijsondersteuning etc. in mln | 2000 | 2022* | % van bekostiging 2022 | ||||
| Basisonderwijs | 2 | 44 | 0,3% | ||||
| Voortgezet onderwijs | 34 | 314 | 3,1% | ||||
| Middelbaar beroepsonderwijs | 9 | 114 | 2,4% | ||||
| Totaal | 45 | 472 | 1,6% |
(Bron: CBS, *=voorlopige cijfers)
Het begint met bijles en examentrainingen, een markt die met name de afgelopen jaren stormachtig is gegroeid. In het voortgezet onderwijs trekken ouders inmiddels samen ruim 300 miljoen uit hun portemonnee voor onderwijsondersteuning. In de afgelopen vijf jaar verdubbelde het aantal vestigingen van particuliere scholen voor po en vo. Vrijwel allemaal in de Randstad – waar het tekort het hevigst is – en naast de grote steden vaak in welgestelde regio’s als De Bilt, Laren, Amstelveen, Haarlem.
Tabel 4. Aantal particuliere scholen groeit
| In aantal vestigingen | 2018 | 2023 | % van scholen 2023 |
| po | 58 | 101 | 1,5% |
| vo | 10 | 39 | 2,6% |
(Bron: IvhO)
De scholen promoten zichzelf met kleine klassen, meer aandacht en maatwerk. Scholen waar ‘ieder kind echt gezien wordt’. Ze geven excellent onderwijs, extra vakken als robotica en meertalig onderwijs. Aan die extra aandacht hangt een prijskaartje, van rond de 25.000 euro voor een jaar basisonderwijs. Voor het voortgezet onderwijs gaat het richting 30.000 euro. In het buitenland – met Engeland en de Verenigde Staten voorop – staat publiek onderwijs al heel lang synoniem voor slecht onderwijs. Tot nu toe was het Nederlands onderwijs zo divers en zo goed, dat het particulier onderwijs nauwelijks een kans kreeg. Waarom zou je ieder jaar 25.000 euro neertellen voor een particuliere school, als je voor een fractie van dat bedrag gewoon goed onderwijs in de buurt kan vinden?
Die zekerheid wankelt door het lerarentekort. Nu al in de Randstad, maar als het werven van leraren niet snel en intensief wordt aangepakt, groeit de kans dat in heel Nederland het publiek onderwijs het stempel ‘slecht’ krijgt opgeplakt. En dat vervolgens particuliere scholen meer ruimte zien om de markt af te romen, waardoor de toch al aanwezige ongelijke kansen verder toenemen.
Meer lezen?
In de longread Altijd te laat www.caop.nl/app/uploads/2019/04/Altijd_te_laat__Geschiedenis_van_de_onderwijsarbeidsmarkt_in_Nl__Robbert_Sikkes_2017_.pdf zette Sikkes in 2017 voor de AOb op een rij hoe de overheid al decennia lang te laat reageert op ontwikkelingen in de arbeidsmarkt. En zo tekorten of tijdelijke overschotten meestal verergert in plaats van oplost. Begin 2024 deed hij voor het Onderwijsblad van de AOb onderzoek naar het lerarentekort op achterstandsscholen. Hij kreeg hiervoor een onderwijsbeurs van het Onderwijsfonds Cocma. https://www.aob.nl/actueel/artikelen/de-titanenstrijd-tegen-het-lerarentekort/ .
Reacties worden per mail rechtstreeks aangeboden aan de auteur.
DNMonline is onderdeel van
Uitgeverij Kloosterhof
Napoleonsweg 128A
6086 AJ Neer
T: 0475-597151
M: info@kloosterhof.nl
ABN AMRO: NL38.ABNA.061.70.45.976
KvK: 130.38280
BTW: NL8220.03.612.B01
DNMonline:
