Bestuur Beleid Beschouwing

Daniel Kahneman is eind maart overleden, 90 jaar oud, psycholoog en nobelprijswinnaar in de economie (samen met Amoz Tverski die dit laureaat postuum kreeg uitgereikt). Ik geloof niet in het hiernamaals, maar als metafoor is het wel een mooie gedachte, omdat het sprongen in de eeuwigheid mogelijk maakt. Ik kan daardoor fantaseren dat Daniel Kahneman in die oneindige ruimte Max Weber tegen het lijf loopt. Die kan hem dan een beetje de weg wijzen, want hij is immers al ruim 100 jaar dood. Zouden die mannen een hekel aan elkaar hebben, zou de een de ander ‘op de bek willen slaan’ zoals dat in het Nederlandse parlement onlangs dreigde? Ik hoop het niet en ik denk het niet: het zijn beide gerespecteerde denkers, die wel hele verschillende inzichten verkondigden. Weber is min of meer de uitvinder van de bureaucratie: zijn ideaal was dat organisaties top down bestuurd werden, sterk gestandaardiseerd werkten en dat alles goed geadministreerd wordt. De rationele, planbare organisatie van gestandaardiseerde processen. Scholen met keurige roosters, leerlingvolgsystemen, zoemers die tijd-  en ruimteverandering markeren etc.etc. Onderwijs als een rationele operatie. Dan Kahneman: hij heeft er een levenswerk van gemaakt om duidelijk te maken dat we helemaal niet zo rationeel zijn als het lijkt. We maken verkeerde inschattingen van risico’s, laten ons misleiden door administratieve data, en nemen inituitief beslissingen die we vervolgens netjes rationaliseren. Indien gewenst creëren we op verzoek een sluitende administratieve werkelijkheid in de vorm van jaarverslagen, formulieren en procedures. Er zou bij moeten staan wat er in een goede detective staat: iedere gelijkenis met de werkelijkheid is op toeval gebaseerd. Onderwijs is immers een prachtig risico (Gert Biesta) dat zich niet in maat en getal laat uitdrukken. Exit Max Weber.

In de publieke sector werken we vaak met begrippen als doeltreffendheid (effectief) en doelmatigheid (efficiënt). Als voorzitter van een provinciale rekenkamer ben ik gewend aan deze begrippen. Ik wil ook geen cijfers krijgen op basis van de toevallige luimen van de examinator. Ik vind dat we bankzitters niet onnodig lang moeten laten wachten en geen onderwijs geven omdat we de opvang inefficient organiseren. Onderwijs is ook een grootschalige logistieke operatie, planbaar en voorspelbaar. Het gaat om effectieve directe instructies: vlug, veilig en voordelig. Resultaten zijn zichtbaar te maken in leerlingvolgsystemen en de KPI’s voor de bestuurders zijn eenvoudig afleidbaar (meer instroom, minder uitval, hoger diplomarendement).
Exit Daniel Kahneman.

In mijn wereld van de business school waren we lang dol op de twee  f-words efficiency and effecivity maar zijn we inmiddels (mede dankzij Kahneman) wel wat verder. Misschien is er een derde f-word behulpzaam, namelijk self-efficacy, afkomstig van de sociaal-psycholoog Albert Bandura (overleden in 2021, dus ook beschikbaar voor ontmoetingen in de oneindigheid). Het begrip is niet gemakkelijk te vertalen. Mijn Vlaamse collega Marc Elchardus spreekt over professioneel zelfverstaan. Het idee is dat als mensen een terecht gevoel van professioneel zelfvertrouwen hebben, ze opgewassen zijn tegen ingewikkelde opgaven en  dan tot heel veel moois in staat zijn. Ze zijn intrinsiek gemotiveerd om het steeds een beetje beter te doen, ze geven openheid van zaken en zijn trots op wat ze doen. Ze zijn efficiënt en effectief tegelijkertijd. Daar kun je op vertrouwen en dat hoef je daarom ook niet meer te controleren en administreren.

Het overstappen van een Weberiaans bureaucratisch model naar een Bandurees vertrouwensmodel biedt het voordeel dat er veel meer ruimte ontstaat voor kleinschalige, gevarieerde onderwijspraktijken zonder dat je je zorgen hoeft te maken over de kwaliteit daarvan. Dat klinkt ideaal en is het ook. Maar van Kahneman leren we dat die rationele planningsmodellen zo ook hun beperkingen kennen en alleen daarom al niet te massief geïmplementeerd moeten worden. Misplaatste sturing en teveel controle, vertrekkend vanuit verkeerde aannames diskwalificeert de leraren, ondermijnt hun efficacy. Het lijkt aantrekkelijk om met meer beheersingsmaatregelen (controleformats, dichtgetimmerde curricula e.d.) de bestuurlijke teugels strakker aan te trekken om zo scholen effectiever te maken. Het spant echter het paard achter de wagen. Tegelijkertijd: adel verplicht, als we leraren meer ruimte en vertrouwen bieden, dan moeten ze alles doen wat nodig is om hun eigen efficacy en die van hun collega’s op te krikken door  openhartig  te spreken, samen te leren en zelfkritisch te zijn.

Diep in mij zegt een stemmetje dat ik de komende tijd wat meer naar de hemel moet kijken om te zien of er vanuit de oneindigheid signalen komen dat Weber, Bandura en Kahneman tot een vergelijk gekomen zijn.

Wie weet …