DNMonline is een onafhankelijk online platform over leiderschap in het funderend onderwijs. DNMonline verschijnt 8x per jaar met een overzicht van nieuwe content en toegang tot een uitgebreid archief.
Tanja de Ruijter en Pieter Leenheer
Tanja de Ruijter is rector van SG Huizermaat en redacteur van DNMonline
E-mail: tdruijter@gsf.nl
Pieter Leenheer is redacteur van DNMonline
E-mail: pieter.leenheer@planet.nl
In 2020 sprak Waag-directeur Marleen Stikker haar zorgen uit de digitalisering van het onderwijs. Die zorgen zijn inmiddels alleen maar toegenomen. We leven aldus Stikker, in een gedigitaliseerde wereld waarbij we extreem afhankelijk zijn van de techindustrie. De vraag hoe we regie houden over onze democratie en rechtstaat, is urgenter dan ooit.
Door omstandigheden werd dat een onlinegesprek en voordat Stikker op onze vraag inging, waarschuwde ze: ‘Ik zit hier in een hotelkamer in Venetië en af en toe komen er gondola’s met zangers langs, dus als jullie af en toe schrikken van een operastem, dan is het geen radio maar iets dat letterlijk onder mijn raam plaatsvindt.’ We hebben jammer genoeg geen zanger horen passeren, maar dat kan natuurlijk ook komen doordat we geheel opgingen in het gesprek. Dat we uiteraard startten met de vraag:
Welke ontwikkelingen zie je sinds ons vorige gesprek?
Ik denk dat we allemaal zien dat de problematiek op alle fronten ernstiger is geworden. Het gaat nu vooral over de vraag of je nog wel zeggenschap hebt over de processen en data in je eigen land, je eigen leven, je eigen onderwijs. We leven in een gedigitaliseerde wereld waarbij we extreem afhankelijk zijn van de techindustrie. Een industrie die een zeer problematische verhouding heeft met geopolitieke machten. De vraag hoe we regie houden over onze democratie en rechtstaat is urgenter dan ooit.
Wat is het effect van de recente geopolitieke ontwikkelingen?
Dat het onderwerp nu zo op de agenda staat, komt uiteraard ook door de politieke ontwikkelingen. Overheid, ziekenhuizen, universiteiten en bedrijven die hun data bij Amerikaanse cloudaanbieders hebben geplaatst, verkeren in een problematische situatie. Sinds Trump aan de macht is, is de vriendschap tussen Europa en Amerika opgezegd. Bovendien is BigTech onderdeel van de politieke macht geworden. Toegang tot je data of email kan, als dat geopolitiek gewenst is, uitgezet worden. Dat is reeds bij het Internationaal Strafhof gebeurd: de hoofdaanklager werd afgesloten van zijn eigen email. Gelukkig hebben ze wel hun data veiliggesteld en op tijd uit de Amerikaanse cloud gehaald. Het reguleren van BigTech door Europa wordt ook bemoeilijkt doordat de VS dreigt om als vergelding uit de NAVO te stappen. In die zin is de situatie op een heel ander schaalniveau terechtgekomen.
Er zijn al bewegingen op gang gekomen om Amerikaanse clouds te verlaten. De Tweede Kamer heeft inmiddels moties aangenomen om de migratie naar de Amerikaanse cloud te stoppen en er zijn initiatieven om een Eurostack, een eigen technologie-stack (zie kader1) van de grond te krijgen en te investeren in Europese datacenters.
Het bewustzijn rond strategische autonomie is vele malen groter geworden, maar de dreiging ook. Op universiteiten en hogescholen hebben docenten aan de bel getrokken om afhankelijkheid van Big Tech af te bouwen. Surfnet is begonnen met het aanbieden van Nextcloud, een hoogwaardige Europese open source alternatief voor Teams en Google.
In PO en VO merk ik ook wel onrust, maar nog onvoldoende handelingsperspectief.
Technologie-stack
Een technologie-stack is een stapeling van technologieën die in samenhang nodig zijn om applicaties, apps en websites te laten werken. Om je email te kunnen raadplegen is een infrastructuur van kabels, satelliet wifi, 4G en 5G nodig. Elk apparaat bevat hardware, drivers, operating systemen, firmware. Er zijn routers en protocollen nodig. En natuurlijk appstores, browsers, data en software. Elk van die lagen in de stack zorgt voor afhankelijkheden. Big tech heeft steeds meer van die lagen in een hand
Is het probleem alleen de beschikbaarheid van gegevens of is er meer aan de hand?
Behalve toegang tot data zijn er nog andere soorten risico’s. Je ziet steeds vaker dat leermiddelen worden geïntegreerd met de leeromgeving. Daarmee wordt ook een deel van de pedagogiek bepaald vanuit Amerikaanse perspectief. Ook het integreren van AI in leeromgevingen zonder dat daar om gevraagd wordt, is problematisch. De tech-bedrijven hebben invloed op het primaire proces in de klas. Educatieve uitgevers, voor zover ze niet zelf onderdeel zijn geworden van BigTech, ervaren dit ook als een wake-up-call.
Kun je zeggen dat het bewustzijn er nu wel voldoende is?
Bewustzijn is voorwaardelijk en daar is nog werk aan de winkel. Of alle bestuurskamers de ernst van de zaak erkennen is de vraag, laat staan dat ze de stap hebben gezet om alternatieven voor Big Tech serieus te onderzoeken. Het lastige is dat veel ICT-experts getraind zijn in de systemen van Google, Amazon of Microsoft. Zij kennen de alternatieven niet en zullen al snel zeggen dat een remigratie niet kan. Remigratie veroorzaakt een enorme handelingsverlegenheid. Daar moet rekening mee worden gehouden. Het vraagt om een actieve houding en bijscholing van experts. Belangrijk is om deze beweging weg van BigTech collectief te doen.
Zie je al veel beweging?
In vergelijking met vijf jaar geleden zie ik zeker beweging. Ik noemde al het Internationaal Strafhof, de Tweede Kamer en het hoger en wetenschappelijk onderwijs. Er gebeurt op allerlei plaatsen iets. Een mooi voorbeeld is GPTNL, het initiatief om een Nederlands taalmodel te ontwikkelen vanuit het idee daar zelf zeggenschap over te hebben in plaats van de taalmodellen van Open AI te moeten gebruiken.
Maar er moet echt meer massa ontstaan. Ik gebruik altijd de 1-9-90-regel. Die 1 procent, dat zijn de pioniers die alles in gang zetten. Denk aan de overstap van Whatsapp naar Signal. Signal hebben we te danken aan de pioniers. In de afgelopen tien jaar is dat gegroeid vanwege de early adopters, de 9% die moeite wil doen en een afweging maakt op basis van hun waarden. We zijn nu beland bij de long tail van 90%. Daar zijn externe factoren belangrijk voor, zoals de machtsovername van Trump en het gedrag van Musk en Zuckerberg. Dat brengt de massa in beweging. Dat werkt overigens alleen als alternatieven heel goed ontworpen zijn. Het gebruikersgemak is de belangrijkste voorwaarde.
Is remigratie altijd nog wel mogelijk of haalbaar?
Veel mensen denken dat we helemaal niet kunnen overstappen. Maar ook dat is een kwestie van tijd. Vaak is overstappen naar NextCloud een optie. Dat biedt faciliteiten die je wilt hebben en die herkenbaar zijn voor IT-afdelingen. En het is open source. Je ziet nu al organisaties overstappen, ook in het onderwijs, bij Surf en Kennisnet en bij steden. Er is een Europees programma in de maak, het European Digital Infrastructure Consortium Digital Commons.
Hoe het zit met de afhankelijkheid die uitgevers ervaren?
Hier ligt een gigantische opgave. Uitgevers zijn in belangrijke mate gemodelleerd naar de business-modellen in de wereld van BigTech. Daar gaat veel mis. Extra problematisch is dat veel uitgevers eigenaren hebben die ook in BigTech zitten. Je zult uitgevers los moeten weken uit die Amerikaanse verdienmodellen. Sowieso is het goed leermiddelen uit het private domein te halen. Er komt, denk ik, weer ruimte voor uitgevers die het anders doen.
Het idee alleen al dat je die methoden moet inkopen, dat leerlingen boeken moeten aanschaffen waar ze iets in moeten schrijven, waardoor je elk jaar een nieuw boek moet kopen. Allemaal verdienmodellen die niets te maken hebben met het optimaliseren van een leerervaring.
Ik denk dat er helaas ook een zekere gemakzucht zit in het blijven hangen in de methoden die we hebben. Je neemt nauwelijks eigen verantwoordelijkheid, je kunt altijd naar iemand anders wijzen als iets het niet doet.
Er is gelukkig een omslag waarneembaar. Eerst leek het vooral dat je meer efficiency hebt als je zaken groter aanpakt. Nu zien we de nadelen beter. Er wordt heel veel autonomie – en arbeidsvreugde – over het leerproces weggenomen bij docenten door al die software. In het licht van het lerarentekort is dit ook een issue.
Is het niet een beetje teveel tegelijk wat er allemaal moet gebeuren?
Als je aan een organisatie vraagt om morgen BigTech te verlaten, dan wordt iedereen heel zenuwachtig. Maar als je vraagt om het over twee tot vijf jaar gerealiseerd te hebben, dan tekent iedereen bij het kruisje. We weten immers dat onze toekomst in Big Tech eindig is. Het is belangrijk dat deze bewegingen overal Chefsache zijn. Dat is het niet overal. Het zijn strategische keuzes. Soms wordt het aan IT overgelaten en dat is verkeerde governance.
Zijn er scholen die concreet met de problematiek bezig zijn?
Het zijn nog vooral de voorlopers; hoe het er precies mee staat weet ik niet. Het is een gigantische operatie want we hebben het dertig jaar op zijn beloop gelaten. We hebben het onze strategische autonomie uit handen gegeven en alleen op de prijs gelet. Er is nooit een specifieke waarde aan gehangen. En je ziet nu dat je dat wel moet doen. Technologie is immers niet neutraal. Je moet expliciet op waarden sturen.
Als het Chefsache is, moet de chef zich er ook in verdiepen en dat geldt overal, dus daarin kunnen we wat van elkaar leren, van andere sectoren als media, cultuur, overheid of zorg. Het is niet zo dat de onderwijswereld een totaal eigen set van vragen heeft. Zo is zorg al heel ver met het ontwikkelen van zogenaamde data commons (zie kader 2), omdat men daar als eerste op de privacy-problematiek stuitte en bovendien besefte dat cumulatieve data ook werkelijk helpen om een beeld te krijgen van ziektes.
Data commons
Een data commons is een juridische, niet-private entiteit waarin je data kunt beheren en de regels kunt bepalen waaronder data wel of niet beschikbaar wordt gesteld. Daarmee wordt toe-eigening van data door private partijen voorkomen, en kan er een ecosysteem ontstaan van diverse partijen voor data anayse en aanvullende services.
De onderwijs sector heeft potentieel een enorme collectieve macht
In het zorgdomein is er een heel duidelijk protocol voor hoe je innovaties toepast. Het is daar geen Wild West, er zijn getrainde ethische commissies, er is sprake van gecontroleerde trials. De zorg is methodologisch veel verder om innovaties te laten landen. Je zou bijna willen dat je daarvan voor onderwijs een kopie maakt. Je kunt binnen het onderwijs veel van elkaar leren, maar je zou ook veel meer de kansen tussen domeinen moeten benutten.
Het is bijzonder dat OCW bijna helemaal afwezig is in dit debat over het aanpakken van de macht van BigTech in het onderwijs.
Je hebt mensen nodig die de beweging in gang zetten, denk aan de 1-9-90 % regel. Laten we hopen dat dit thema in het volgende kabinet prominenter op tafel ligt. Daar zal de permanente stroom van dreigingen vanuit de VS en China wel aan bijdragen. Bestuurders kunnen zich niet meer onttrekken aan de discussie over technologische soevereiniteit zonder een slechte bestuurder en een slechte beheerder van publieke middelen te zijn.
Tenslotte …
De onderwijs sector heeft potentieel een enorme collectieve macht: belangrijk is de krachten te bundelen, mobiliseren en collectiviseren. Als je alle inkoopkracht – onderwijs, zorg, culturele sector – bij elkaar neemt, dan is het probleem stukken kleiner dan wij denken. Daarin moet OCW ook een rol pakken.
Referenties
Reacties worden per mail rechtstreeks aangeboden aan de auteur.
DNMonline:
